4 april 2013
Geen dinosauriërs is populairder dan Tyrannosaurus rex. De koning van het Krijt belichaamt de omvang, woestheid en bizarre aard van deze dinosauriërs, die ons blijven fascineren. We zijn zó dol op T. rex dat we het reptiel in de kunst en de film voortdurend nieuw leven inblazen. Geen herschepping van de grote vleeseter is invloedrijker en geliefder geweest dan de genetisch gerecreëerde reus die Jurassic Park onveilig maakte. Tot leven gewekt met behulp van gecomputeriseerde special effects en bewegende modellen, is de T. rex in de film een gespierd en wendbaar monster dat veel indrukwekkender is dan eerdere uitbeeldingen in films, van een huppelend reptiel dat zijn staart achter zich aantrekt.
Maar in de twintig jaar sinds de première van Jurassic Park zijn wetenschappers heel wat meer over T. rex te weten gekomen, waardoor de dinosauriër nóg angstaanjagender is geworden. "Het is moeilijk om de beste ontdekking met betrekking tot T. rex zelf in de laatste twintig jaar te kiezen", zegt Tyrannosaurus-expert Thomas R. Holtz Jr. van de University of Maryland. Paleontologen beginnen nog maar pas te begrijpen hoe drastisch T. rex veranderde terwijl hij tot wasdom kwam en krijgen steeds meer inzicht in de leefwijze van deze moordmachine", zegt Holtz.
Pas op voor de T. rex
Van alle kenmerken van T. rex zorgt zijn muil voor de meeste nachtmerries. In de langgerekte, versterkte schedel van het roofdier staken rijen van dikke, gekartelde tanden, die zich in de loop van de evolutie ontwikkelden tot wapens waarmee tegelijkertijd gestoken en gesneden kon worden. In de ontknoping van Jurassic Park past de T. rex deze indrukwekkende set van bestek toe op de ongelukkige advocaat Donald Gennaro (Martin Ferrero), een vluchtende Gallimimus en een stel Velociraptors, maar T. rex had in werkelijkheid een nóg formidabeler beet dan in de film wordt uitgebeeld.
Vorig jaar kondigden de onderzoekers Karl Bates en Peter Falkingham aan dat een volwassen T. rex een bijtkracht van circa 5800 kilo per cm2 had – de krachtigste beet van alle landroofdieren ooit. Gezien de schade die de beet van een volwassen T. rex zou hebben aangericht, lijkt het monster in Jurassic Park eerder vriendelijk met zijn prooien om te gaan. In de film werd ook uitgebeeld hoe T. rex zijn tanden gebruikte, maar in fossielen is feitelijk bewijs voor de bijttechnieken van Tyrannosaurussen gevonden. Wanneer T. rex zijn prooi eenmaal had gedood of een kadaver had gevonden om als aas te verorberen, kon dit beest eigenlijk heel netjes eten. Op het jaarcongres van de Society of Vertebrate Paleontology, vorige herfst, verklaarden Denver Fowler en zijn collega’s dat beetsporen op de schedel van een Triceratops erop wezen dat T. rex deze prooi stapje voor stapje onthoofde.
Maar de destructieve kracht van T. rex zat niet alleen in zijn kaken. De nekspieren van de dinosauriër speelden een grote rol in het vermogen van de vleeseter om zijn prooi te doden en op te eten. Tijdens hun studie in 2007 naar de eetmechanica van T. rex ontdekten Eric Snively en Anthony Russell dat de nekspieren van de dinosauriër zó sterk waren dat het dier een homp vlees van vijftig kilo vierenhalve meter de lucht in kon gooien en die weer kon opvangen. In plaats van de arme advocaat uit de film heen en weer te schudden, zoals een dolle hond zou doen, moet de echte T. rex Gennaro met een zwiep van zijn nek de lucht in hebben gegooid en hem daarna in een muil vol tanden hebben opgevangen.
Dodelijke beet
T. rex gebruikte zijn tanden en kaken niet alleen maar om het vlees van zijn prooien te doorboren en hun botten te verbrijzelen. Tyrannosaurussen beten elkaar ook. Uit genezen verwondingen op de schedels van Tyrannosaurussen – zoals een jonge T. rex genaamd ‘Jane’ – blijkt dat deze theropoden met elkaar vochten en elkaar daarbij in het gezicht beten.
Dit prehistorische gedrag kan verklaren waarom enkele van de grootste vleeseters aller tijden uiteindelijk door veel kleinere organismen werden gedood. Bij veel fossiele Tyrannosaurussen waren de onderkaken bezaaid met ondiepe gaten. Sommige onderzoekers meenden dat dit bijtwonden van dodelijk aanvallen door rivalen waren, maar in 2009 stelden Ewan Wolff en zijn collega’s voor dat de wonden werden veroorzaakt door micro-organismen die bij vogels dezelfde schade aanrichten. In vogels infecteren deze protozoa het bovenste spijsverteringskanaal, waar ze zweertjes en wondjes veroorzaken en zich daarna in botweefsel nestelen. Gevederde roofdino’s slikten de ongenode gasten in door besmette duiven te eten.
Misschien raakte T. rex besmet met dezelfde micro-organismen door contact met andere dinosauriërs. Het elkaar in het gezicht bijten zou een directe manier kunnen zijn om de schadelijke protozoa van de ene op de andere T. rex over te dragen. Dankzij botten met beetsporen weten onderzoekers inmiddels dat Tyrannosaurussen ook elkaar opaten en op die manier parasieten binnen zouden hebben gekregen. Ongeacht de overdracht lijkt het erop dat een beet van een Tyrannosaurus niet alleen dodelijk was voor prooien, maar ook voor andere Tyrannosaurussen.
Angstaanjagend maar niet snel... en gevederd?
Zelfs als paleontologen de vermogens van T. rex voorzichtig inschatten, gaat het nog altijd om een angstaanjagend beest. Een van de beroemdste scènes uit Jurassic Park is de achtervolging van de jeep, waarbij een boze T. rex bijna gehakt maakt van de zelfingenomen theoreticus Ian Malcolm (Jeff Goldblum). Kon T. rex echt zo hard lopen en een snel wegrijdende auto bijhouden? Uit het werk van onderzoeker John Hutchinson en zijn collega’s blijkt van niet.
Ten eerste liep de T. rex in de film niet erg hard. De wegrijdende jeep lijkt niet sneller dan ruim zestig kilometer per uur te rijden, zoals Hutchinson op de website van zijn laboratorium uitlegt, maar de beweging van de dinosauriër – het dier heeft altijd één poot op de grond – duidt erop dat deze Tyrannosaurus tussen de 16 en 24 kilometer per uur liep. Dat sluit goed aan op de snelheid die uit het skelet van de dinosauriër kan worden afgeleid. Volgens Hutchinson liep T. rex normaliter met een snelheid van een kleine 10 kilometer per uur en kon hij al rennend 24 tot 40 kilometer per uur halen. Een topsnelheid van 40 kilometer per uur lijkt traag, maar de enige mensen die sneller dan T. rex zouden kunnen lopen, zouden goed getrainde Olympische sprinters zijn. Als je zo ongelukkig zou zijn een T. rex op open terrein tegen te komen, zou je deze vleeseter bij lange na niet voor kunnen blijven.
Het beeld van T. rex tiran in een verenkleed – een mogelijkheid, omdat er twee andere Tyrannosaurussen zijn gevonden met een vacht van donzige veertjes – kan zijn imago een beetje aantasten. Nu onderzoekers steeds meer feiten over het verre verleden van de dinosauriërs ontdekken, zijn ze tot de conclusie gekomen dat de vroegste Tyrannosaurussen in het Krijt klein, snel en donzig waren, en helemaal niet zoals de reusachtige T. rex uit Jurassic Park. Tot nu toe blijft de T. rex uit Jurassic Park de beste filmverbeelding. "Ik denk dat de film er niet veel naast zat", zegt Hutchinson, "voor zover er iets is om naast te zitten, gezien de onzekerheden."
Holtz is het daarmee eens: "De film verleende Tyrannosaurus een duidelijk angstaanjagend maar aannemelijk gehalte aan verschrikkelijkheid", zegt hij, waarbij hij erop wijst dat het gedrag van de dinosauriër uitgebreid in de film aan de orde komt, met "ouderzorg, jagen in familieverband, steek-en-scheurvoeding en het achtervolgen van prooien op een snelle draf". Wat er op het witte doek was te zien, “week niet erg af van de Tyrannosaurus-gedragingen die we tegenwoordig zouden interpreteren".
Helaas zullen we nooit zien hoe een levende T. rex zijn prooi – of zelfs een mens – achtervolgt en uitvinden hoe accuraat het goedgeïnformeerde giswerk van Jurassic Park met de werkelijkheid overeenkomt. De vernuftige modellen en special effects waarmee de dieren werden uitgebeeld, zou weleens het beste alternatief kunnen zijn voor de aanblik van een echte Tyrannosaurus. Als je Jurassic Park nog eens bekijkt en hoort hoe de T. rex een bevrijdend gebrul uitstoot terwijl hij in de stormachtige nacht verdwijnt, dan kijk je naar de beste filmhommage aan een van de meest ontzagwekkende vleeseters die ooit op aarde heeft rondgelopen.
